Valè Libète, Egalite ak Fraternite yo, grave nan istwa nou, reprezante yon eritaj ki pa gen pri zansèt nou te kite pou nou. Yo te goumen ak kouraj pou libète nasyon an an 1804. Pami evènman ki te make batay sa a pou libète a, batay Vertières la, ki te fèt 18 novanm 1803, rete yon senbòl emansipasyon ak rezistans nan lemonn antye.
Anba lidèchip jeneral Jean-Jacques Dessalines, ak sipò figi eroik tankou François Capois (Capois-la-Mort), Jean-Philippe Daut, Gabart, ak anpil lòt ankò, lame endijèn nan te bay twoup Napoleonien yo ki te dirije pa jeneral Rochambeau yon defèt desizif. Viktwa istorik sa a, premye nan kalite l la ki te dirije pa esklav ki te revolte, pa t sèlman mete fen ak rejim kolonyal la nan Ayiti, men li te enspire lòt batay pou libète atravè lemonn, sitou nan Amerik Latin ak nan Etazini.
Selon travay istoryen ayisyen Thomas Madiou, batay Vertières la te make pa yon kouraj eksepsyonèl ak yon estrateji militè ki te avèk anpil lespri. Capois-la-Mort, pa egzanp, te rete lejannè pou detèminasyon li ki pa t janm kase. Menm lè chwal li te mouri anba li, li te kontinye avanse ap kriye : “Avanse, avanse pou libète!” Sèn sa a montre lespri endomtab konbatan ayisyen yo.
Eko viktwa sa a te travèse fwontyè yo, li te kreye reyaksyon entènasyonal. Frederick Douglass, yon militant afro-ameriken, te konsidere Ayiti kòm yon sous enspirasyon pou pèp ki te oprime yo. Vertières te vin tounen yon modèl rezilyans, li te raple nou ke chache libète mande sakrifis ak yon inite ki pa ka kase.
Sepandan, malgre eritaj eroik sa a, li enpòtan pou nou rekonèt ke ideyal Vertières yo, libète, egalite ak fraternite, pa reflete nèt nan reyalite nou jodi a.
Libete : Yon valè an danje
Libete, nan sans li, vle di plis pase jis mank chenn fizik. Li vle di posiblite pou chak moun viv san danje, panse lib, epi devlope tèt yo plenyen. Men, jodi a, an Ayiti, libète sa a an danje akòz ensekrite ki gaye toupatou ak kriz politik ki rive souvan. Genyen anpil zòn nan peyi a moun pa ka ale, sa fè plizyè milye fanmi vin refijye nan pwòp peyi yo. Sitiyasyon enstab sa a, ki kontrè ak ideal zansèt nou te goumen pou li, fòse nou aji. Pou retabli libète, nou bezwen sekirite, men tou, aksè a edikasyon, paske jan Dessalines te di nan yonn nan proklamasyon li yo : “Libete san edikasyon se yon libète ki frajil.”
Egalite : Yon ideal pou reyalize
Egalite, yon pilie santral nan nasyon nou an, rete yon defi pou nou leve. Inegalite sosyal, ekonomik ak politik ki pwofon nan sosyete nou an jodi a kontredi prensip zansèt nou te sakrifye lavi yo pou li. Privilèj ki rezève pou yon minorite fè majorite a pi lwen toujou, sa mennen nan fristrasyon ak divizyon. Sepandan, jan Vertières te montre nou, lè moun ki oprime yo ini, yo ka kraze sistèm ki enjis. Se poutèt sa, li enpòtan pou nou travay pou yon distribisyon resous ki jis, yon jistis sosyal reyèl, ak yon aksè inivèsèl a edikasyon ak swen sante.
Fraternite : Siman sosyete nou an
Fraternite, lyen sakre ki ini nou an, frajil jodi a. Nan Vertières, Ayisyen te konn jan pou yo kite diferans yo de kote yo soti, koulè yo, ak estati sosyal yo pou yo ini pou yon menm kòz : libète. Model inite sa a dwe enspire nou pou nou rebati yon lespri kolektiv nan sosyete nou an, ki baze sou solidarite, respè mityèl, ak antr-èd. Konfli entèn ak fragmantasyon nan sosyete a dwe chanje pou fè plas pou platfòm dyalòg ki enkli tout moun, ki pèmèt tout vwa yo pale. Se sèlman lè nou retabli fraternite a, nou ka espere yon estabilite ki dire lontan.
Vè yon rennesans Vertières
Pou renouvle valè Vertières yo, nou dwe reflechi sou yon nouvo modèl pou sosyete nou an :
• Edikasyon patriyotik : Anseye istwa revolisyon ayisyen an sistematikman nan lekòl yo, mete aksan sou figi eroik tankou Dessalines ak Capois-la-Mort.
• Dyalòg nasyonal : Kreye espas kote sitwayen yo ka diskite sou pwoblèm epòk nou an nan yon lespri tolerans ak fraternite.
• Aksyon kolektif : Ankouraje inisyativ lokal ki favorize solidarite ak enklizyon sosyal.
• Memorizasyon : Organize komemorasyon nasyonal ki merite Vertières pou raple enpòtans eritaj sa a nan idantite kolektiv nou an.
An konklizyon, prensip Libète, Egalite ak Fraternite, ke viktwa Vertières la te imòtalize, se fondasyon yon Ayiti ki jis epi ki pwospere. Sepandan, pou nou onore vreman eritaj sa a, nou dwe mete l ajou nan aksyon chak jou nou yo ak nan politik piblik nou yo. Jean-Jacques Dessalines te kite nou pawòl sa yo : “Ann aza wè lib.” Se pou nou, jodi a, transfòme aspirasyon sa a an reyalite, lè nou travay ansanm pou yon sosyete ki enklizyv epi ki egalitè. Konsa, n ap rann omaj sakrifis zansèt nou yo epi n ap ouvri chemen pou yon avni ki merite pou jenerasyon kap vini yo.
Rédigé par Professeur Eliphète Dort, Éducateur, psychologue praticien, Coordonnateur REPUH (Regroupement de Professeur.e.s d’Universités d’Haïti) au département du Centre, Maîtrisant en administration scolaire. Dr. Fucien Dezima, Ph.D, spécialiste en GRH, M. ED, juriste, Tec. Info. Dip. Th.( Consultant).